محمود حسابي در سال 1281 شمسي در تهران به دنيا آمد وي 4 ساله بود که پدرش معزالسلطنه سفير ايران در لبنان شد و به بيروت رفتند. يک سال بعد پدرش به ايران باز گشت و ازدواج کرد و دستور داد که همسرش گوهرشاد و بچه هايش را از سفارت بيرون کنند. بعد از آن محمود، محمد و مادرشان با فقر زندگي کردند.
محمود از مادرش ني زدن را ياد گرفت و به کمک او قرآن و ديوان حافظ را حفظ کرد و گلستان و بوستان ، شاهنامه، مثنوي مولوي و امثالهم را نيز آموخت.
محمود تحصيلات ابتدايي خود را در سن هفت سالگي در مدرسه فرانسوي هاي بيروت آغاز کرد. شروع دوره دبيرستان او همزمان با آغاز جنگ جهاني اول بود و به دليل تعطيل شدن مدرسه فرانسوي زبان بيروت به مدت 2 سال در منزل به تحصيل پرداخت. پس از آن براي ادامه تحصيل وارد کالج آمريکايي بيروت شد.
در سن 17 سالگي ليسانس ادبيات عرب ، در 19 سالگي ليسانس بيولوژي و بعد از آن مدرک مهندسي راه و ساختمان گرفت تا از اين راه به اقتصاد خانواده کمک کند. همزمان با شغل نقشه کشي در رشته هاي پزشکي ، رياضيات و ستاره شناسي از دانشگاه آمريکايي بيروت فارغ التحصيل شد.
شرکت راهسازي کارفرمايش او را براي ادامه تحصيل به فرانسه فرستاد و او از دانشکده ي برق پاريس مدرک گرفت. همزمان با تحصيل در رشته ي معدن در مدرسه ي عالي معدن پاريس در راه آهن برقي فرانسه مشغول به کار شد و سرانجام به رشته ي فيزيک دانشگاه سوربن فرانسه رفت. در 25 سالگي دانشنامه دکتراي فيزيک خود را به خاطر رساله ي حساسيت سلولهاي فتوالکتريک با درجه ي ممتاز گرفت. پس از مدتي او در کرسي اينشتين شروع به تدريس کرد، او ناگهان متوجه شد که دست در سفره ي آمريکايي ها دارد ناگهان غيرت ملي اش بيدار شد و به ايران بازگشت و در ايران 6 ماه بيکار بود تا به کمک يکي از اقوام در وزارت راه استخدام شد. او در مباحثات همواره به آيات قران و روايات به عنوان شواهد و دلايل محکم استناد کرد.
استاد اعتقاد داشت که طبيعت تحت آهنگ موزون و عرفاني خود در حال نيايش است و همچنين « تئوري بي نهايت بودن ذرات» را با وحت وجود مرتبط مي دانست.. وي مي گفت:« شايد بيست شاگرد ممتاز درس بخوانند و فارغ التحصيل شوند ولي کسي که ديد و نظر جديدي دارد، باتقوا نيز داشته باشد، چنين افرادي نسبت ديگران برتري دارند.»
ايشان حتي به هنگام انتخاب همسر، ( با وجود پيشنهاد هاي بسيار از سوي خانواده هاي سرشناس و به اصطلاح متجدد آن روز دختري از خانواده روحاني حائري را برگزيدند. وي فرزندان خود را از کودکي ملزم به فراگيري و انجام فرايض ديني مي نمود و نيز آنان را به تلاوت آيات با لهجه ي صحيح عربي و درک کامل معاني تشويق مي کردند.
در زمان اداره اولين بيمارستان خصوصي در ايران ( بيمارستان گوهر شاد سال 1312ش) لا وجود جو حاکم ، کارکنان خانم ملزم به رعايت کامل حجاب بودند و اين نشاني پايبندي استاد به مباني و اصول اعتقادي بود.
کتابخانه شخصي پرفسور حسابي شامل 27400 جلد کتاب در زمينه هاي گوناگون ادبي، پزشکي، رياضي، زيست شناسي، ستاره شناسي، فلسفي، فيزيکي، مذهبي و مهندسي الکترونيک، برق ، راه و ساختمان، شيمي، مکانيک است. همچنين چندين دايره المعارف مانند لاروس، بريتانيکا، بورداس، آمريکانا و کتبي در مورد مجسمه ها، نقاشي ها و موزه هاي معروف جهان نيز در آن يافت مي شود. پرفسور حسابي مشترک روز نامه ها و مجلات معتبري چون نيوزويک، اشپيگل، لوپوان، ساينتيفيک امريکن، فيزيکسن ورد، مجله مرکز علمي سزن سويسف نشريه اکادمي علوم امريکا و نشريه آکادمي علوم نيويورک و... بود. استاد به موسيقي اصيل علاقهي بسيار داشت و مي گفت:« موسيقي ايراني يک طرز فکر است، يک فلسفه است و بيان يک آرزوست.» وي به کمک شاگردان خود در دانشکده علوم، مانند دکتر برکشلي به تعيين نت ها و اندازه گيري دقيق فواصل گام موسيقي ايراني پرداخت و به ياري دکتر ناجي با تغيير شکل کاسه تار اين ساز قديمي ايران ايران را اصلاح کرد تا با نت هاي مختلف زير و بم خنيد داشته باشد. استا موسيقي کلاسيک غرب را به خوبي مي شناخت ودر نواختن ويولن و پيانو مهارت داشت تا آنجا که برنده جايزه اول مدرسه موسيقي (کنسرواتور) پاريس، در سال 1306 شمسي (1927 م) شد. در ميان موسيقي دانان غربي، بيش از همه به باخ علاقه داشت . معتقد بود:« آن قدر موسيقي باخ قشنگ است که آدم فکر مي کند با خدا حرف مي زد.» ايشان موسيقي بتهوون، شوبرت، شوپن، موتسارت و ويوالدي را تحسين مي کردند.
ورزش کوهپيمايي و راهپيمايي از ورزش هاي مورد علاقه استاد بود. وي در دوره نوجواني در رشته شنا ، ديپلم نجات غريق دريافت کرد. از ديگر ورزشهاي مورد علاقه استاد مي توان از فوتبال، دوچرخه سواري، دو استقامت، دشت نوردي و جز آنها نام برد.
زبانهايي که استاد به انها اشراف داشتند چهار زبان زنده دنيا يعني فرانسوي، انگليسيف آلماني و عربي تسلط داشت و در مطالعات و مکالمات اين زبانها را به کار مي برد. همچنين به زبانهاي سانسکريت، لاتين، يوناني، پهلوي، اوستايي، ترکي، ايتاليايي اشراف داشت و آن را در تحقيقات علمي خود به ويژه در امر واژه گزيني زبان فارسي به کار مي برد. استاد به آثار، نويسندگان و شعرايي چون حافظ، سعدي، فردوسي، مولوي، نظامي، بابا طاهر و نز آندره ژيد، شکسپير، شلي، فالکنر، آناتول، فرانس، ولتر، هکسلي، هميگنوي، راسل، بودلر، راسين، رامبوف ورلن و... علاقه داشتند. بزرگاني که استاد با آنها در تماس بودند. پرفسور اينشتين، برگمان، بلاکت، ديراک، شرودينگر، بور، تلر، بورن، فرمي، فون، نويمن، گودالف ويتسکر، برتران راسل، آندره ژيد ،... استاد مطهري، علامه محمد تقي جعفري، استاد ابوالقاسم حالت، استاد شيخ الملک (اورنگ)،... وي نزديک به پنجاه سال در جلسات روز هاي جمعه پذيرايي علما، فقها، شعرا، ادبا، اساتيددانشگاه و حتي مردم عادي بود و هر پانزده روز يک بار، در روزهاي دوشنبه با فارغ التحصيلان دانشگاه تهران ديدار مي کرد.
استاد فردي خوش رو، فروتن و باوقار بود کم سخن مي گفت و بسيار مي امديشيد. قاعت و صرفه جويي ز خصوصيات اخلاقي وي بود و هر چه در اختيارش قرار مي گرفت، آن را نعمت الهي مي دانست. هيچ گاه از تحصيل علم غافل نشد و در طول سي و هشت سال پاياني عمر، شبي يک ساعت به فراگيري زبان آلماني مي پرداخت. مطالعه و تحقيق بر روي مطالب گوناگون، محاسبات تئوري بي نهايت بودن ذرات، گوش دادن به اخبار داخلي و راديو هاي خارجي، باغباني، آهنگري، نجاري و نوآوري هاي علمي و صنعتي (در کارگاه کوچک خانه) از سرگرمي هاي او بود. به همسر و فرزندان خود عشق مي ورزيد و به آنها احترام مي گذاشت. با وجود مشغله بسيار، همواره مي کوشيد از هر فرصتي براي تبادل نظر و هم نشيني با آنها استفاده کند. هر شب دو ساعت را به آموزش مطالب گوناگون و پاسخ گويي به پرسشهاي فرزندان شان و همچنين ساعتي را به آموزش فرزندان همسايگان اختصاص مي داد.
او مجلس را وادار به تصويب طرح تاسيس دانشگاه تهران کرد ( سال 1313 ) در دولت، مصدق وزير فرهنگ بود و همان وقت اولين مدرسه ي عشايري ايران را تاسيس کرد. بعد از انقلاب خانه اش را در بانک گرو گذاشت تا در خانه آزمايشگاهي تاسيس کند. در حال حاضر در خانه ي او ( بنياد پرفسور حسابي ) بيش از 100 محقق مشغول به کارند.
در ديار غربت:
بعد از اينکه ما در بيروت بي پناه شديم زنگي سختي را پشت سرگذاشتيم بايد کجا مي رفتيم آن هم در کشور قريب که هيچ کس را نمي شناختيم. تمام اثاثيه ما را پشت ديوار سفارت ريخته بودند و من و برادرم و مادرم کنار اثاثيه نشسته بوديم و بايد واقعيت را قبول مي کرديم. از ته دل به خدا پناه آورديم و چيزي از درون به ماغ مي گفت که خدا به فريادمان خواهد رسيد. همان که گفته شد قنسولگري ايرا در بيروت مستخدمي داشت به اسم حاج علي مه همشهري ما بود، وقتي ما را با آن حال و روز ديد علي رغم خطراتي که براي ايشان داشت ما را به خانه خودش برد وبا احترام بسيار زيادي از ما استقبال کردند و ما ساکن اتاق سرايدار قنسولگري بوديم و بايد حرف ها و نگاه هاي اعضاي سفارت خانه و خانواده آنها را خرد کننده بود گوش مي داديم خو ب چاره اي نبود چه مي شود کرد؟ با اين حال سختي هاي بسيار زيادي را متحمل شديم و در حالي که با کمک حاج علي زندگي را مي چرخانديم گاهي هم مادر از جواهرات خود استفاده مي کرد.
اما يک روز که ما مشغول بازي بوديم ناگهان صداي جيغ مادر بلند شد و همگي ما را به داخل اتاق کشانيد با جسم بي جان مادر رو به رو شديم مادر را به کمک حاج علي و دخترش به پزشک محلي برديم و دکتر بعد از معالجه گفتند که او سکته کرده و از گردن به پايين فلج است دنيايي از غم سراسر وجودم را فراگرفت و با خود گفتم مادر به خاطر من و برادرم سکته کرد، وقتي ديد که ديگر هزينه اي برايمان نمانده است.
خاطرات کودکي دکتر محمود حسابي
بايد از زماني شروع کنم که پنج ساله بودم و خانه ما در ميدان شاهپور تهران بود. آخر بازارچه قوام الدوله کوچه پاييني کليساي ارمنه قرار داشت. خاطرات بسياري از خانه محل تولدمدارم هنوز هم وقتي که پايم روي سنگ ريزهاي کنار باغچه اي قرار مي گيرد به ياد ان خانه مي افتم. من و براي پدر و مادرم خيلي عزيز بوديم و آنها آرزوهاي زيادي براي ما داشتند يادم مي آيد که غلام سياه خانه مان يعني نوروز پناهگاهي جز مادرم نداشت.
به ياد مي آورم که چهار سال داشتم و روي پله ها رو به روي حوض با خانم نشسته بوديم خانم بريم تعريف مي کرد که چند ماهي نمي گذشت که مرا به دنيا آورده بود مرا در بغل گرفته بودند و برادرم در بغل و دامان حاجيه طوبا خانم مادر بزرگم بود.
مرحوم آقاي نظرالسلطان عسگري که نوه دايي مادرمان مي شدند و از افراد سرشناس فاميل بودند و ضمنا مقام والايي در دادگستري داشتند به خانه ما آمده بودند تا ما را ببيند اول برادرم محمد را بغل گرفت و درباره آينده او گفت: من حدس مي زنم محمد وقتي بزرگ شود درس بخواند و طبيب بشود فکر و طبعش هم طوري است که ثروت زيادي گرد مي آورد، بعد نصرالسلطان مرا در آغوش مي گيرد و مدت طولاني اي در چشمانم نگاه مي کند و بعد مي گويد اين پسر عجيب است عجيب.
محمود آدم فوق العاه اي خواهد شد، او جامع العلوم خواهد شد او دانشمند مي شود و افراد بسياري از او سود خواهند برد نام او جاودان خواهد شد اما با اين حال مال منال چنداني نخواهد آورد.
پدرمي گفتند: وقتي طي سالهاي بعد از سوي مادرم اين حرفها را مي شنيدم فکر مي کردم براي دلخوشي ما و جبران ناراحتي هاي من اين حرفها را مي گويند، اگر اين حدس من درباره حرفهاي مادرم درست نباشد بايد بگويم: دست کم آقاي نصرالسلطان هرگز سختي ها و ناراحتي هايي را که من بايد در سالهاي بعد با آن دست پنجه نرم کنم نمي دانست.
از لحن بيان پدرم معلوم بود که خيلي راضي نيستند درباره دوران کودکي شان حرف بزنند و بازهم مشخص بود که برخي از قسمت ها را که مربوط به دوران کودکي شان مي شد برايم بيان نمي کنند اما ظاهرا به خاطر خواهش و درخواست من پذيرفته بودند.
پدر ادامه داد: بگذار قصه کودکي ام را از زماني شروع کنم که به بغداد رفتيم. جد شما يعني پدر بزرگ من آقاي معزالسلطان اسم کوچکشان علي بود و ملقب به حاج يمين الملک از افراد سرشناس و برجسته هيئت وزيران بود. يک روز به خانه ما آمد از اين تعجب کرديم که چرا صبح به اين زودي نزد ما آمده است پدرم يعني آقاي عباس حسابي ملقب به معزالسلطنه از انجايي که ايشان را نزد خود فرا نخوانده بود حدس زد که بايد مسئله مهمي در ميان باشد. پدر بزرگ به پدرم گفت: که بايد به عنوان قنسول يا به اصطلاح به عنوان نماينده دولت به شامات بروي. شامات آن موقع شامل سوريه و لبنان فعلي مي شد و همه تحت سلطه تر هاي عثماني بود و مرکز اين سرزمين ها آن موقع بيروت محسوب مي شد. من و برادرم هرگز نمي دانستيم که اين سفر بيش از يک سال به طول مي انجامد. آن زمان وسيله سفر در شبکه ، کجاوه، اسب و قاطر بود.
بعد از چند روز سفرمان آغاز شد از تهران به شاه عبدالعظيم و از آنجا به قم و کرمانشاه سفر کرديم و از کرمانشاه به طرف کربلا و نجف و بغداد و دمشق حرکت کرديم و از آنجا عازم بيروت شديم. سه ماه در بغداد و کربلا مانديم و نجف و بغداد و دمشق حرکت کرديم و از آنجا عازم بيروت شديم. سه ماه در بغداد و کربلا مانديم بعد از اين مدت به طرف دمشق حرکت کرديم و چهار ماه هم در آنجا مانديم بعد از اين که پدرم گزارش هايي براي دولت نوشت به سمت بيروت حرکت کرديم..
بيروت شهري زيبا و خاطره انگيز بود خانه سفير در بيروت، خانه بزرگ و مجللي بود و شادي هاي کودکانه در سال نخست اقامت مان در بيروت برايمان بسيار بود.
مادرم زني قنع و فداکار بودند و اصلا تمايلات مادي و ثروت اندوزي نداشتند اما برعکس پدرم، پدر مدام در حال حساب و کتاب بود اين املاک اش در ايران چه وضعي دارد؟ يا اين که از دولت چه سمتي بگيرد که بهتر باشد؟ مدام براي کسب پست هاي بالاتر با تهران مکاتبه مي حکرد و همين کارها باعث مي شود مادرم ناراحت بشوند اما مادر زني نبود که به روي خودشان بياورند. بعد از مدتي پدر تصميم خودش را گرفت تا براي به دست آوردن خواسته هاي مادي و کسب قدرت به ايران بازگردد و من و برادرم را به يک مدرسه شبانه روزي در بيروت بسپارد زيرا بيروت به اروپا نزديکتر بود و مدارسش به مراتب بهتر و پيشرفته تر از تهران بود. همچنين براي نگهداري از ما دايه هايي را در نظر گرفته بود و مي خواست با مادر به ايران بازگردد وقتي ما هم از تصميم برخوردار شديم چيزي نمانده بود که از غصه دق مرگ بشويم مگر مي شود که ما غريب و تنها به دور از پدر و مادر آن هم در شهري به آن بزرگي تنها تنها باشيم باور کردنش مشکل بود آيا فقط به بهانه تحصيل من و برادرم پدر مي توانست ما را بي خانواده و بي تکيه گاه رها کند؟ اما خداون مادري مهربان و باگذشت به ما عطا کرده بود، مادر تصميم گرفتند که پيش ما بماند و همراه پدر نرون و گفتند من مي خواهم خودم فرزندانم را بزرگ کنم نه دايه ها. پدر براي کسب لذايذ دنيا تصميم خود را گرفته بود او يک باره و در کمال خونسردي ما و مادرم را در بيروت گذاشت و راهي تهران شد. از آن پس پدرم هزينه زندگي ما را هر چند ماه يک بار مرتب به سفارت بيروت مي فرستاد و ما از اين بابت مشکلي نداشتيم.
حدود يکسال از سفر پدرم به شهر تفرش مي گذشت يک روز عصر پيشکار پدرم که اوامر او را اجرا مي کرد و مردي خشن و بسيار سرد بود و خيلي با پدرم هم خلق و خو بود به منزل ما آمد و در خانه را زد، وقتي در را باز کردم گفت: با خانم جناب قنسول مي خواهم صحبت کنم من به مادر خبر دادم و مادرم بعد از تعويض لباس به داخل سرسراي جلوي عمارت آمدند و به من اشاره کردند که پيشکار را راهنمايي کنم. مادر کنار ميز بلند داخل سرسرا ايستادند تا پيشکار هم مجبور شود بايستد، مادر نکات دقيق و ظريفي را رعايت مي کردند، من در صورت پيشکار يک نوع شيطنت کينه و خشونت مي ديدم و در صورت مادرم نوعي نگراني را احساس مي کردم البته رفتار با صلاحت و جدي و مطمئن مادرم باعث شده بود پيشکار جرات بيان خواسته اش را از دست بدهد پيشکار من و من مي کرد تا مادر به او گفتند: حرفتان را بزنيد چرا اين دست و آن دست مي کنيد؟ اي کاش لال مي شد و هيچ وقت پيغام پدر را به ما نمي رساند ولي اين طور نبود و او لب به سخن گشود و گفت که پدر ديگر هزينه اي براي گذراندن زندگي به ما پرداخت نمي کنند و خواسته بود که هر چه زود تر ما آنجا را ترک کنيم مادر که حسابي جا خورده بودند با حيرت و تعجب پرسيدند حتما جاي ديگري را براي ما در نظر گرفته اند چرا درست سخن نمي گوييد، پيشکار با لحني بي اعتنا و خونسر ادامه داد که آقا دستور داده ان ظرف يک هفته بايد خانه را تخليه کنيد در عين ناباوري مدر از پيشکار درخواست نامه اي که از سوي پدر آورده بودند را کردند و نامه را خواندند و حقيقت داشت، مادر را وحشتي عميق در آغوش گرفت.
آقاي معزالسلطنه به تهذان مي آيد تا ثروتي بيشتر گرد آورد و از آنجايي که خانواده خود را در بيروت رها کرده با خانمي به نام همدم الدوله از خانوده سلطنتي قاجار بود آشنا مي شود و با او ازدواج مي کند با اين کار معزالسلطنه شاه مي شود و موقعيت بسيار مناسبي براي شرکت در مهماني هاي دربار است.
معز السلطنه بعد از چند ماهي از خانم جديد خود مي خواهد که با شاه صحبت کند تا مقام بالا تري را تصاحب کند. متاسفانه شرط خانم همدم الدوله رها کردن زن و فرزندان و قطع خرجي و اخراج آنها از سفارت بود تا همسر اول و فرزندانش را از بين ببرد. از آنجايي که معزالسلطنه حاضر بود براي کسب موقعيت و مقام بلا دست به هر کاري بزند بنابراين شرط زن دوم خود را پذيرفت و دست به کار شد. حال اينکه آقاي حاج يمين الملک که آن روز ها وزير دارايي بود مي توانست به ما کمک کند اما هر چه نامه نوشتيم به دستور خانم همدم الدوله نامه ها به دست پدر بزرگ نمي رسيد حتي پدر بزرگ مستمري کهچداگانه براي ما در نظر گرفته بودند اما پدرم مستمري را هر ماهه دريافت مي کرد. واقعاً عجيب است؟ به قول پدرم اگر انسان بخواهد کسي را اذيت کند هيچ موجود ديگري به پايش نمي رسد.
دسيسه پدر براي نابودي خانواده
روزگار به همين منوال گذشت تا اين که ما وساله شديم يک روز پدرم پيش ما آمدند چون همسر دوم پدر از زنده بودن ما آگاه شده بود و همين مسئله باعث نگراني او شده بود و به پدر دستور داده شده بود که به بيروت بيايد و مادر را با خود سوار کشتي کنند و من و برادرم را به بهانه تحصيل در بيروت بگذارند از آنجايي که مادر خيلي نگران ما بود پيشنهاد پدر را پذيرفت و همراه پدر راهي شدند ما خيلي نگران بوديم چرا که ماجرا طبيعي پيش نمي رفت ديري نگذشت که فهميديم که همه ي اين ماجراها دسيسه اي بيش نبوده و معزالسلطنه براي نابودي ما به بيروت آمده است. وقتي که ما در تهران بوديم غلامي داشتيم به نام نوروز که او هم همراه پدر بود وقتي که از ماجرا باخبر مي شود نزد مادم مي روند و همه چيز را به مدر مي گويند واز ايشان مي خواهند که هر چه زودتر خود را از اين دسيسه شوم نجات دهد. مادر وقتي که از ماجرا باخبر مي شود دست به کار مي شود و سرش را به لبه تيز و آهني ستون کشتي که از پشت به آن تکيه داده بود به شدت هرچه تمام تر مي کوبد که بر اثر اين ضربه سرشان شکاف عميقي برمي دارد به طوري که زمين کشتي پر از خون مي شود. به معزالسلطنه خبر مي رسانند او هم به محض ديدن صحنه مادر را به بيرون از کشتي مي برند و همان جا رهايش مي کنند به خيال اينکه از خون ريزي شديد جان سالم به درنخواهد برد. اما به خواست خدا مادر زنده مي ماند و با اين فداکاري و تن افليج خود و ايمان راسخ نزد من و برادرم باز مي گردد و معزالسلطنه دست خالي به ايران مي رود.
فاجعه ي بعد مربوط به 14- 15 سالگي من و برادرم مي شود که همسر دوم پدرم باز از سلامتي ما مطلع مي شود و باز پدر را به قصد نابودي ما به بيروت مي فرستد که با دلسوزيهاي حاج علي، باز نجات پيدا کرده و براي آنکه پدر بار ديگر مزاحم ما نشود به جنوب بيروت شبانه اثاث کشي کرديم به طوري که جز حاج علي کسي از ما خبر نداشت. بله زندگي گاهي خيلي سخت و غير قابل تحمل مي شود انگليسي ها در هنگام سختي ها و تصميم براي انجام دادن کاري به بچه هايشان مي گويند: که تا جايي که مي تواني ببيني و مي توني بايستي مقاومت کن. من تقريباً اين کار را از کودکي ام آموختم.
در آن دوران مهم ترين مسئله اين بود که مادري حامي، معتقد، متدين و سخت کوش داشتيم با اينکه سکته کرده بود و افليج بود و بيشتر وقتها در بستر بيماري به سر مي بردند اما هيچ گاه نا اميد نمي شد و لحظه اي از تربيت و آموزش ما غافل نمي شدند و همين باع اميدواري و شادي ما مي شد. کار به جايي رسيده بود که ديگر پولي برايمان نمانده بود و چيزي هم براي خوردن نداشتيم. من و برادرم ليفه خرما را مي کنديم و با شمع مي تابانيديم تا بند کمفش درست کنيم و به مغازه هاي بيروت سري مي زديم تا هر کس که باري يا کالايي دارد برايش جابجا کنيم تا بتوانيم خرج دارو هاي مادرم را درآوريم.
در آن هنگام قند پيدا نمي شد و ما ميوه هاي شيرين (خروب) استفاده مي کرديم و مقدار زيادي جمع آوري مي کرديم و نصف آن را خشک مي کرديم براي زمستان هر چند که اين ميوه وقتي خشک مي شد خيلي جويدنش سخت بود اما ما خوشحال بوديم و چاره اي نداشتيم.
من با تلاش زياد توانستم ديپلم نجات غريق را بگيرم پس تابستانها به 20 بچه هم قد خودم آموزش مي دادم شنا در سواحل مديترانه آن هم در عمق زياد کار بسيار دشواري بود. ديگر روزها همين طور مي گذشت تا زماني که کار داشتيم اوضاع بد نبود اما وقتي بيکار مي شديم شبها من و برادرم داخل کوچه ها راه مي افتاديم و نان خشک جمع مي کرديم آنها را مي شستيم و روي پارچه اي خشک مي کرديم. با اين هيچ گاه به ياد نمي آورم که مادر لب به شکوه و نارضايتي لب بازکنند هيچ وقت غصه بي پولي را نمي خوردند تنها نگراني ايشان از بابت درس ما بود که او را عذابي سخت و دشوار بود. اين بود که مادر تصميم گرفت راز دل را با حاج علي در ميان بگذارد با اين که مي دانستند او درگير مسائل خود است ولي چاره اي نبود. پس از حاج علي خواهش کرد تا مدرسه اي رايگان و يا با هزينه کم براي ما پيدا کند و او هم پذيرف به هر حال هيچ مدرسه اي جز مدرسه روحانيون رايگان نبود و ما مجبور بوديم که براي درس خواندن نزد کشيش هاي فرانسوي بيروت برويم. با نگراني هايي که از جانب مادر با آن حال شان داشتيم پذيرفتيم و فکر کرديم که اين کار باعث خوشحالي بي اندازه مادر مي شود. نگراني من از بابت مادر خيلي بيشتر از اينها بود چون بايد 6 شبانه روز آنجا باشبيم و فقط يک شب اجازه داشتيم که کنار مادر باشيم.
مدرسه روحانيون
فکر مادر لحظه اي مرا آرام نمي گذاشت بالاخره تصميم گرفتم که موضوع را با حاج علي در ميان بگذارم و در واقع از او کمک بخواهم. او نيز گفت که من حاضرم به شما کمک کنم من و دخترم از مادرتان مواظبت خوهيم کرد شما به درستان برسيد.
ما را به خوابگاه بردند و لباس همراه با تخت خواب و خلاصه از ظرف غذا تا وسايل بهداشتي به ما دادند، شبهاي آنجا خيلي سخت بود مخصوصاً که هميشه به تختهاي خواب سکري مي کشيدند و صداي قدمهايشان لالايي و حشتناکي بود که ما را به خواب مي برد. از وضع موجود راضي نبوديم ولي تحمل مي کرديم اما کاسه صبرم تمام شد و موضوع را با مادر در ميان گذاشتم و از درس دادن آنها از مسلمان بودن ما ناراضي اند و به نحوي مي خواهند ما نيز چون بچه هايشان مسيحي فرانسوي بشويم. بنابراين به ما خيلي سخت مي گريند و مادر هم از ترس اينکه مبادا به بچه هايش مسيحي فرانسوي بشوند در غياب ما در طول يک سال آنقدر به حاج علي التماس کردند تا بالاخره حاج علي قول داد تاجايي بهتر براي ما پيدا کند. با همه سختي ها و پيشامدها توانسته بود تقاضاي بازرسي کند تا ما بتوانيم اجازه اي گرفته تا شبها پيش مادر نازنينمان بخوابيم. در 19 سالگي ليسانس بيولوژي گرفتم و در همان آزمايشگاه مشغول کار شدم. از بخت بد اين کار هيچ درآمدي نداشت. چون در آن زمان کسي به آزمايشگاله اعتقادي نداشت، من بايد خرج خانوده ام را مي دادم، بيکاري براي من مشکل بود تا اينکه يک روز در يکي از رستورانهاي سنتي بيروت با دکتر فرانسوي آشنا شدم و او به من توصيه کرد که رشته اي بخوانم که بتوانم براي خارجي ها کار کنم و گفت بهتر است در شرکتهاي پيمان کاري کار کنم. اين پيشنهاد بهترين پيشنهاد بود. حدود 22 ساله بودم که از دانشگاه آمريکايي بيروت مدرک مهندسي راه و ساختمان گرفتم و در يک شرکت فرانسوي کار پيدا کردم اين کار هم با سختي هاي بسياري همراه بود. اين شرکت کنترات راهسازي مرز سوريه و لبنان را به عهده داشت و مسيري خطرناک و غير قابل عبور ودر مسيري در ارتفاعي به نام حما ساخته مي شد. ماهي نمي شد که دکه کارگري از ارتفاعات نشود.
کارگرها شبها پايين ارتفاع مي خوابيدند و من تنها آن بالا مي ماندم، شب از صداي شغالها و گرگها خوابم نمي برد و گاهي موشهاي صحرايي و از همه بدتر مالاريا که گريبان گير من شد و مرا مبتلا کرد ديگر از همه چيز و همه کس قطع اميد کرده و خودم را براي مرگ آماده کرده بودم که پزشک فرانسوي با مقداري گنه گنه (کنين) از بيروت رسيد و همان قرصها به خواست خدا مرا از مرگ نجات داد و دوباره کارم در ارتفاع حما شروع کردم. حالا ديگر کاگر ها با من نوعي ارتباط عاطفي پيدا کرده بودند و اين باعث مي شود که کارشان را به نحو احسن انجام دهند تا جايي که يک روز مهندس عالي رتبه فرانسوي با تعجب گفت فکر مي کنم تا به حال مردم با هيچ مهندسي به اين خوبي کار کرده باشند گفتم بله، چون اين کارگرها همه مسلمانند و من هم مسلمان هستم بنابراين حرفهاي همديگر را خوب مي فهميم و همين باعث مي شود که آنها خوب کار کنند. به هر حال به من پيشنهاد کردند که روي معادن کار کنم، پس اجازه گرفتم که کارم را فعلاً به دفتر مرکزي در بيروت انتقال دهند که آنجا بتوانم درس خود را در رشته مهندسي معدن شروع کنم.
در 25 سالگي مهندسي معدن مي خواندم و در معادن کار مي کردم، با مردم راحت شده بودم و آنها هم همين طور دروزي ها فقط به خاطر من است که اجازه دادند معادنشان استخراج بشود و همين مرا نگران مي کرد که اگر فردايي پايم را از ايجا بيرون بگذارم آنها ديگر هيچ کنترلي به معادنشان نخواهند داشت. تصميم گرفتم که با رئيس طايفه (عشيره) دروزي ها ملاقات کنم و موضوع را او در ميان بگذارم از آنجايي که او با وضع من آشنا بود به حرفهاي من خوب گوش داد و همان طور که مي خواستم يکي از پسر هاي باهوش خود را تحت اختيار من گذاشت تا به او زبان فرانسه ياد بدهم. به خاطر اين پيشنهاد سه شبانه روز برايم جشن گرفتند و اسبي ممتاز و درجه يک عربي به من دادند. پسر رئيس دروزيها آن قدر با هوش بود که در کمتر از يک سال زبان فرانسه را بخوبي آموخت. با رياضي و معدن و محاسبات استخراج آشنا شد و همين طور به امور فني. حال ديگر او مي توانست بالاي سر فرانسوي ها باشد و جاي مرا بگيرد. حال ما يکسال است که در فرانسه افپقامت داريم. يک روز به همراه برادرم در پارک نشسته بوديم که من مرد افليجي را ديدم که سال قبل در همين پارک با او آشنا شده بودم اما او ديگر افليج نبود از پسرش موضوع را پرسيم و همين امر باعث شد که با برادرم به فکر مادر بيفتيم وبه همين اميد، هر دو رشته حقوق را رها کرديم و در رشته پزشکي تحصيل کرديم. روزها را پشت سر گذاشتيم و سخت تلاش کرديم تا اينکه من در طول 4 سال و برادرم طي 6 سال درسمان را تمام کرديم و در بيمارستان دانشگاه پاريس مشغول به کار شدم اما حوصله ام سر رفت در حالي که چشمانم هم خيلي ضعيف شده بود تصميم گرفتم که رشته تحصيلي خود را عوض کنم و چيزي انتخاب کنم که مثل پزشکي بودن فرمول نباشد و آدم را کمي اذيت کند.
خاطرات دکتر ايرج حسابي فرزند پرفسور محمود حسابي
پدر روي تخت دراز کشيده بودند و مي لرزيدند و مثل کوره در تب مي سوختند. احساس مي کردم تختشان از شدت لرز اندامشان به ديوار مي خورد.
با خود گفتم اين ديگر چه بيماري است که حتماً بايد هر سال سراغ پدر بيايد و ايشان را زجر دهد. بيمارستان سخت بود و تب راحتي را از ايشان سلب کرده بود مادر بودند و من مرتب با حوله اي عرق را از پيشاني شان پاک مي کردم مادر براي معالجه پدر از داروهاي گياهي استفاده مي کردند داروهايي نظير: گل بنفشه، شير خشت و ترجبين و گنه گنه يا به اصطلاح فرنگي ها کنين بود که براي درمان مالاريا هم از آن بهره مي بردند.
هر وقت پدرم بيمار مي شدند يا قلبشان ناراحت بود تب لرز داشتند از خود بي خود مي شدند و اين کلمات را با لحني بسيار آرام و غمگين تکرار مي کردند: آيا لزومي داشت آقاي معزالسلطنه به دو بچه کوچک در يک مملکت غريب آن هم در وسط جنگ جهاني اول گرسنگي بدهند؟
خيلي کنجکاو شده بودم که معني اين جمله يا اين حرفها را بفهمم اما با توجه به حال نمي توانستم از ايشان بپرسم. مادر هم هيچ وقت پرده از اين معما برنمي داشتند زيرا نمي خواستند ماجرايي را تعريف کنند که به گونه اي مربوط به اقوام پدر شود و يکي از نزديکان پدر نزد ما تحقير يا سبک بشود. يادم مي آيد که آن روز پدرم ميان هذيان گفتن بيدار شدند و به من و مادر نگاهي کردند و گفتند: افسوس که سرما خورده ام و نمي توانم آقابيزي را ببوسم- پدرم به جاي اين که مرا به نام خودم ايرج صدا بزند اين اسم را به عنوان اسم خودي . اسمي که در منزل مرا صدا مي کردند و به معناي آقا پسر بود من گذاشته بودند- بعد رو به مادرم کردند و گفتند: با مراقبتهاي مادر خيلي زود خوب مي شوم. در حالي اين حرفها را به ما زد که ما اصلاً انتظار نداشتيم با بيماري و تبي که ايشان را از پاي در آورده بود از ما دلجويي کنند.
اصولاً بايد بگويم پدر مرد بسيار مهربان و بزرگواري بودند تا کمي حالشان بهتر مي شد بلند مي شند و روي تخت مي نشستند و با اين کار سعي مي کردند ناراحتي و غصه را از منزل و اهالي خانوداه دور کنند.
پرفسور به خاطر مطالعه زياد در نوجواني و به خاطر اينکه پولي براي تهيه عينک نداشتند از همان بچگي چشمشان ضعيف شده و نمره عينک شان 5/13 و نزديک بين بود. چشمان پرفسور آستيگمات داراي ناراحتي دو بيني هم بود، به همين دليل وقتي مي خواستند بخوانند فقط از چند سانتي متري مي توانستند چيزي را ببينند يا بخوانند آن هم بدون عينک، وقتي پدر عينکشان را زدند ما را بهتر ديدند و لبخندي پر از مهر و محبت زدند و بعد رو به مادر کردند و گفتند: شما را خيلي خسته کردم. اما با مراقبتهاي شما خوب شدم. پدر با اينکه کاملاً خوب نشده بودند از فعل خوب مي شوم استفاده نمي کردند بلکه مي گفتند خوب شدم.
من با اين که سن کمي داشتم اما احساس مي کردم که تا چه اندازه پدر و مادر به يکديگر احترام مي گذارند. آنها هميشه در حضور ما تمام کارهاي يکديگر را تأييد مي کردند. به خصوص آن چه با همه اعتقاد و ايمانشان انجام مي دادند، ،نها مي دانستند که هر آنچه براي هم انجام مي دهند همراه شوق، عشق و اعتقاد است.
پدر روبه مادر کردند و گفتند: زماني که در سوريه بودم از يکي از سرپرستهاي کارگاه راهسازي جمله اي ياد گرفتم. او هميشه مي گفت:«المعده ام کل داء و الحميه ام کل دواء.» بعد رو به من کردند و گفتند خوب بگو ببينم معني اين جمله چيست؟ با شادي فراواني گفتم: معده مادر همه ناخوشي هاست و تب مادر همه داروهاست پدر لبخندي زيبا و دلنشين روي لب هايش نقش بسته بود تشويقم کردند و از حضور ذهن و توجه من خيلي خوششانن آمده بود.
ديدم حالت پدر بهتر شده است فکر کردم الآن فرصت خوبي است تا موضوعي را از پدرم بپرسم با توجه به اي که مادر هم در اتاق نبودند از ايشان پرسيدم پدرجان وقتي بيمار هستيد و تب داريد جمله اي را در خواب تکرار مي کنيد؛ پدرم باتعجب گفتند: عجب، کدام جمله را تکرار مي کنم؟ من گفتم همان جمله که مي گوييد در کوکي معزالسلطنه به شما گرسنگي داده است ! براي من ايم جمله تبديل به معمايي شده است اگر ممکن است... البته حالا نه ... خجالت کشيدم و جمله ام را تمام کردم.
پدر که از شنيد حرفهاييم جا خورده بودند با چشمهايي لبريز از انده نگاهم کردند در حالي که معلوم بود در مقابل سوال من مردد مانده اند زيرا از طرفي نمي خواستد سوال مرا بي پاسخ بگذارند و از طرفي نمي توانستند به سوال من پاسخ بدهند آهسته به بالش تکيه دادند و گفتند: شما بايد به پدر بزرگتان احترام بگذاريد. براي اينکه مطالعه زندکي پدر برايتان بيشتر مفيد باشد از فرصت استفاده مي کنم و به زندگي خانواده و طرز رفتارهاي تربيتي ايشان مي پردازيم با اين وصف پاسخ سوال من نيز معلوم بشود. با توجه به تمام کارهايي که پدرم در زميه هاي گوناگون علمي، تحقيقاتي، اداري و سياسي داشتند هميشه معتقد بودند که مرد بايد تماس دائمي خود با همسر و فرزندانش حفظ کند هر وقت بچه اي مي گفت پدر و مادرم مرا درک نمي کنند پدرم تقصير را متوجه پدر و مادر مي دانست و مي گفت: حتماً در دوران کودکي اين بچه را به کسي سپرده اند و خود پدر و مادر تربيت بچه را در سنين رشد به عهد نگرفته اند يا بچه را به نحوي از خود دور کرده اند يا پدر و مادر وقت کافي براي ايجاد ارتباط با کودک خود و گفت گو با او را در نظر نگرفته اند براساس چنين اعتقادي بود که پدر بدون استثناء هر سه وعده غذا را در خانه و در کنار ما صرف مي کردند.
ساعات 7 صبح، 5/12 ظهر و 8 شب هميشه سر ميز غذا حاضر مي شدند، در چيدن سفره کمک مي کردند و ما را نيز تشويق مي کردند به امور خانه به مادر کمک کنيم ايشان عقيده داشتند وقتي قشنگ غذا بخوريم يعني آرام و سنجيده و با تامل غذا را صرف کنيم در حقيقت با هر لقمه اي به دو فلسفه عمل کرده ايم: يک بار از خداوند سپاس گذاري کرده ايم و شکر نعمت ها و برکت هاي او را به جاي آورده ايم از طرف ديگر اعتقاد داشتند با طرز زيباي غذا خوردن از خانم خانه نيز تشکر کرده ايم.محمود حسابي در سال 1281 شمسي در تهران به دنيا آمد وي 4 ساله بود که پدرش معزالسلطنه سفير ايران در لبنان شد و به بيروت رفتند. يک سال بعد پدرش به ايران باز گشت و ازدواج کرد و دستور داد که همسرش گوهرشاد و بچه هايش را از سفارت بيرون کنند. بعد از آن محمود، محمد و مادرشان با فقر زندگي کردند.
محمود از مادرش ني زدن را ياد گرفت و به کمک او قرآن و ديوان حافظ را حفظ کرد و گلستان و بوستان ، شاهنامه، مثنوي مولوي و امثالهم را نيز آموخت.
محمود تحصيلات ابتدايي خود را در سن هفت سالگي در مدرسه فرانسوي هاي بيروت آغاز کرد. شروع دوره دبيرستان او همزمان با آغاز جنگ جهاني اول بود و به دليل تعطيل شدن مدرسه فرانسوي زبان بيروت به مدت 2 سال در منزل به تحصيل پرداخت. پس از آن براي ادامه تحصيل وارد کالج آمريکايي بيروت شد.
در سن 17 سالگي ليسانس ادبيات عرب ، در 19 سالگي ليسانس بيولوژي و بعد از آن مدرک مهندسي راه و ساختمان گرفت تا از اين راه به اقتصاد خانواده کمک کند. همزمان با شغل نقشه کشي در رشته هاي پزشکي ، رياضيات و ستاره شناسي از دانشگاه آمريکايي بيروت فارغ التحصيل شد.
شرکت راهسازي کارفرمايش او را براي ادامه تحصيل به فرانسه فرستاد و او از دانشکده ي برق پاريس مدرک گرفت. همزمان با تحصيل در رشته ي معدن در مدرسه ي عالي معدن پاريس در راه آهن برقي فرانسه مشغول به کار شد و سرانجام به رشته ي فيزيک دانشگاه سوربن فرانسه رفت. در 25 سالگي دانشنامه دکتراي فيزيک خود را به خاطر رساله ي حساسيت سلولهاي فتوالکتريک با درجه ي ممتاز گرفت. پس از مدتي او در کرسي اينشتين شروع به تدريس کرد، او ناگهان متوجه شد که دست در سفره ي آمريکايي ها دارد ناگهان غيرت ملي اش بيدار شد و به ايران بازگشت و در ايران 6 ماه بيکار بود تا به کمک يکي از اقوام در وزارت راه استخدام شد. او در مباحثات همواره به آيات قران و روايات به عنوان شواهد و دلايل محکم استناد کرد.
استاد اعتقاد داشت که طبيعت تحت آهنگ موزون و عرفاني خود در حال نيايش است و همچنين « تئوري بي نهايت بودن ذرات» را با وحت وجود مرتبط مي دانست.. وي مي گفت:« شايد بيست شاگرد ممتاز درس بخوانند و فارغ التحصيل شوند ولي کسي که ديد و نظر جديدي دارد، باتقوا نيز داشته باشد، چنين افرادي نسبت ديگران برتري دارند.»
ايشان حتي به هنگام انتخاب همسر، ( با وجود پيشنهاد هاي بسيار از سوي خانواده هاي سرشناس و به اصطلاح متجدد آن روز دختري از خانواده روحاني حائري را برگزيدند. وي فرزندان خود را از کودکي ملزم به فراگيري و انجام فرايض ديني مي نمود و نيز آنان را به تلاوت آيات با لهجه ي صحيح عربي و درک کامل معاني تشويق مي کردند.
در زمان اداره اولين بيمارستان خصوصي در ايران ( بيمارستان گوهر شاد سال 1312ش) لا وجود جو حاکم ، کارکنان خانم ملزم به رعايت کامل حجاب بودند و اين نشاني پايبندي استاد به مباني و اصول اعتقادي بود.
کتابخانه شخصي پرفسور حسابي شامل 27400 جلد کتاب در زمينه هاي گوناگون ادبي، پزشکي، رياضي، زيست شناسي، ستاره شناسي، فلسفي، فيزيکي، مذهبي و مهندسي الکترونيک، برق ، راه و ساختمان، شيمي، مکانيک است. همچنين چندين دايره المعارف مانند لاروس، بريتانيکا، بورداس، آمريکانا و کتبي در مورد مجسمه ها، نقاشي ها و موزه هاي معروف جهان نيز در آن يافت مي شود. پرفسور حسابي مشترک روز نامه ها و مجلات معتبري چون نيوزويک، اشپيگل، لوپوان، ساينتيفيک امريکن، فيزيکسن ورد، مجله مرکز علمي سزن سويسف نشريه اکادمي علوم امريکا و نشريه آکادمي علوم نيويورک و... بود. استاد به موسيقي اصيل علاقهي بسيار داشت و مي گفت:« موسيقي ايراني يک طرز فکر است، يک فلسفه است و بيان يک آرزوست.» وي به کمک شاگردان خود در دانشکده علوم، مانند دکتر برکشلي به تعيين نت ها و اندازه گيري دقيق فواصل گام موسيقي ايراني پرداخت و به ياري دکتر ناجي با تغيير شکل کاسه تار اين ساز قديمي ايران ايران را اصلاح کرد تا با نت هاي مختلف زير و بم خنيد داشته باشد. استا موسيقي کلاسيک غرب را به خوبي مي شناخت ودر نواختن ويولن و پيانو مهارت داشت تا آنجا که برنده جايزه اول مدرسه موسيقي (کنسرواتور) پاريس، در سال 1306 شمسي (1927 م) شد. در ميان موسيقي دانان غربي، بيش از همه به باخ علاقه داشت . معتقد بود:« آن قدر موسيقي باخ قشنگ است که آدم فکر مي کند با خدا حرف مي زد.» ايشان موسيقي بتهوون، شوبرت، شوپن، موتسارت و ويوالدي را تحسين مي کردند.
ورزش کوهپيمايي و راهپيمايي از ورزش هاي مورد علاقه استاد بود. وي در دوره نوجواني در رشته شنا ، ديپلم نجات غريق دريافت کرد. از ديگر ورزشهاي مورد علاقه استاد مي توان از فوتبال، دوچرخه سواري، دو استقامت، دشت نوردي و جز آنها نام برد.
زبانهايي که استاد به انها اشراف داشتند چهار زبان زنده دنيا يعني فرانسوي، انگليسيف آلماني و عربي تسلط داشت و در مطالعات و مکالمات اين زبانها را به کار مي برد. همچنين به زبانهاي سانسکريت، لاتين، يوناني، پهلوي، اوستايي، ترکي، ايتاليايي اشراف داشت و آن را در تحقيقات علمي خود به ويژه در امر واژه گزيني زبان فارسي به کار مي برد. استاد به آثار، نويسندگان و شعرايي چون حافظ، سعدي، فردوسي، مولوي، نظامي، بابا طاهر و نز آندره ژيد، شکسپير، شلي، فالکنر، آناتول، فرانس، ولتر، هکسلي، هميگنوي، راسل، بودلر، راسين، رامبوف ورلن و... علاقه داشتند. بزرگاني که استاد با آنها در تماس بودند. پرفسور اينشتين، برگمان، بلاکت، ديراک، شرودينگر، بور، تلر، بورن، فرمي، فون، نويمن، گودالف ويتسکر، برتران راسل، آندره ژيد ،... استاد مطهري، علامه محمد تقي جعفري، استاد ابوالقاسم حالت، استاد شيخ الملک (اورنگ)،... وي نزديک به پنجاه سال در جلسات روز هاي جمعه پذيرايي علما، فقها، شعرا، ادبا، اساتيددانشگاه و حتي مردم عادي بود و هر پانزده روز يک بار، در روزهاي دوشنبه با فارغ التحصيلان دانشگاه تهران ديدار مي کرد.
استاد فردي خوش رو، فروتن و باوقار بود کم سخن مي گفت و بسيار مي امديشيد. قاعت و صرفه جويي ز خصوصيات اخلاقي وي بود و هر چه در اختيارش قرار مي گرفت، آن را نعمت الهي مي دانست. هيچ گاه از تحصيل علم غافل نشد و در طول سي و هشت سال پاياني عمر، شبي يک ساعت به فراگيري زبان آلماني مي پرداخت. مطالعه و تحقيق بر روي مطالب گوناگون، محاسبات تئوري بي نهايت بودن ذرات، گوش دادن به اخبار داخلي و راديو هاي خارجي، باغباني، آهنگري، نجاري و نوآوري هاي علمي و صنعتي (در کارگاه کوچک خانه) از سرگرمي هاي او بود. به همسر و فرزندان خود عشق مي ورزيد و به آنها احترام مي گذاشت. با وجود مشغله بسيار، همواره مي کوشيد از هر فرصتي براي تبادل نظر و هم نشيني با آنها استفاده کند. هر شب دو ساعت را به آموزش مطالب گوناگون و پاسخ گويي به پرسشهاي فرزندان شان و همچنين ساعتي را به آموزش فرزندان همسايگان اختصاص مي داد.
او مجلس را وادار به تصويب طرح تاسيس دانشگاه تهران کرد ( سال 1313 ) در دولت، مصدق وزير فرهنگ بود و همان وقت اولين مدرسه ي عشايري ايران را تاسيس کرد. بعد از انقلاب خانه اش را در بانک گرو گذاشت تا در خانه آزمايشگاهي تاسيس کند. در حال حاضر در خانه ي او ( بنياد پرفسور حسابي ) بيش از 100 محقق مشغول به کارند.
در ديار غربت:
بعد از اينکه ما در بيروت بي پناه شديم زنگي سختي را پشت سرگذاشتيم بايد کجا مي رفتيم آن هم در کشور قريب که هيچ کس را نمي شناختيم. تمام اثاثيه ما را پشت ديوار سفارت ريخته بودند و من و برادرم و مادرم کنار اثاثيه نشسته بوديم و بايد واقعيت را قبول مي کرديم. از ته دل به خدا پناه آورديم و چيزي از درون به ماغ مي گفت که خدا به فريادمان خواهد رسيد. همان که گفته شد قنسولگري ايرا در بيروت مستخدمي داشت به اسم حاج علي مه همشهري ما بود، وقتي ما را با آن حال و روز ديد علي رغم خطراتي که براي ايشان داشت ما را به خانه خودش برد وبا احترام بسيار زيادي از ما استقبال کردند و ما ساکن اتاق سرايدار قنسولگري بوديم و بايد حرف ها و نگاه هاي اعضاي سفارت خانه و خانواده آنها را خرد کننده بود گوش مي داديم خو ب چاره اي نبود چه مي شود کرد؟ با اين حال سختي هاي بسيار زيادي را متحمل شديم و در حالي که با کمک حاج علي زندگي را مي چرخانديم گاهي هم مادر از جواهرات خود استفاده مي کرد.
اما يک روز که ما مشغول بازي بوديم ناگهان صداي جيغ مادر بلند شد و همگي ما را به داخل اتاق کشانيد با جسم بي جان مادر رو به رو شديم مادر را به کمک حاج علي و دخترش به پزشک محلي برديم و دکتر بعد از معالجه گفتند که او سکته کرده و از گردن به پايين فلج است دنيايي از غم سراسر وجودم را فراگرفت و با خود گفتم مادر به خاطر من و برادرم سکته کرد، وقتي ديد که ديگر هزينه اي برايمان نمانده است.
خاطرات کودکي دکتر محمود حسابي
بايد از زماني شروع کنم که پنج ساله بودم و خانه ما در ميدان شاهپور تهران بود. آخر بازارچه قوام الدوله کوچه پاييني کليساي ارمنه قرار داشت. خاطرات بسياري از خانه محل تولدمدارم هنوز هم وقتي که پايم روي سنگ ريزهاي کنار باغچه اي قرار مي گيرد به ياد ان خانه مي افتم. من و براي پدر و مادرم خيلي عزيز بوديم و آنها آرزوهاي زيادي براي ما داشتند يادم مي آيد که غلام سياه خانه مان يعني نوروز پناهگاهي جز مادرم نداشت.
به ياد مي آورم که چهار سال داشتم و روي پله ها رو به روي حوض با خانم نشسته بوديم خانم بريم تعريف مي کرد که چند ماهي نمي گذشت که مرا به دنيا آورده بود مرا در بغل گرفته بودند و برادرم در بغل و دامان حاجيه طوبا خانم مادر بزرگم بود.
مرحوم آقاي نظرالسلطان عسگري که نوه دايي مادرمان مي شدند و از افراد سرشناس فاميل بودند و ضمنا مقام والايي در دادگستري داشتند به خانه ما آمده بودند تا ما را ببيند اول برادرم محمد را بغل گرفت و درباره آينده او گفت: من حدس مي زنم محمد وقتي بزرگ شود درس بخواند و طبيب بشود فکر و طبعش هم طوري است که ثروت زيادي گرد مي آورد، بعد نصرالسلطان مرا در آغوش مي گيرد و مدت طولاني اي در چشمانم نگاه مي کند و بعد مي گويد اين پسر عجيب است عجيب.
محمود آدم فوق العاه اي خواهد شد، او جامع العلوم خواهد شد او دانشمند مي شود و افراد بسياري از او سود خواهند برد نام او جاودان خواهد شد اما با اين حال مال منال چنداني نخواهد آورد.
پدرمي گفتند: وقتي طي سالهاي بعد از سوي مادرم اين حرفها را مي شنيدم فکر مي کردم براي دلخوشي ما و جبران ناراحتي هاي من اين حرفها را مي گويند، اگر اين حدس من درباره حرفهاي مادرم درست نباشد بايد بگويم: دست کم آقاي نصرالسلطان هرگز سختي ها و ناراحتي هايي را که من بايد در سالهاي بعد با آن دست پنجه نرم کنم نمي دانست.
از لحن بيان پدرم معلوم بود که خيلي راضي نيستند درباره دوران کودکي شان حرف بزنند و بازهم مشخص بود که برخي از قسمت ها را که مربوط به دوران کودکي شان مي شد برايم بيان نمي کنند اما ظاهرا به خاطر خواهش و درخواست من پذيرفته بودند.
پدر ادامه داد: بگذار قصه کودکي ام را از زماني شروع کنم که به بغداد رفتيم. جد شما يعني پدر بزرگ من آقاي معزالسلطان اسم کوچکشان علي بود و ملقب به حاج يمين الملک از افراد سرشناس و برجسته هيئت وزيران بود. يک روز به خانه ما آمد از اين تعجب کرديم که چرا صبح به اين زودي نزد ما آمده است پدرم يعني آقاي عباس حسابي ملقب به معزالسلطنه از انجايي که ايشان را نزد خود فرا نخوانده بود حدس زد که بايد مسئله مهمي در ميان باشد. پدر بزرگ به پدرم گفت: که بايد به عنوان قنسول يا به اصطلاح به عنوان نماينده دولت به شامات بروي. شامات آن موقع شامل سوريه و لبنان فعلي مي شد و همه تحت سلطه تر هاي عثماني بود و مرکز اين سرزمين ها آن موقع بيروت محسوب مي شد. من و برادرم هرگز نمي دانستيم که اين سفر بيش از يک سال به طول مي انجامد. آن زمان وسيله سفر در شبکه ، کجاوه، اسب و قاطر بود.
بعد از چند روز سفرمان آغاز شد از تهران به شاه عبدالعظيم و از آنجا به قم و کرمانشاه سفر کرديم و از کرمانشاه به طرف کربلا و نجف و بغداد و دمشق حرکت کرديم و از آنجا عازم بيروت شديم. سه ماه در بغداد و کربلا مانديم و نجف و بغداد و دمشق حرکت کرديم و از آنجا عازم بيروت شديم. سه ماه در بغداد و کربلا مانديم بعد از اين مدت به طرف دمشق حرکت کرديم و چهار ماه هم در آنجا مانديم بعد از اين که پدرم گزارش هايي براي دولت نوشت به سمت بيروت حرکت کرديم..
بيروت شهري زيبا و خاطره انگيز بود خانه سفير در بيروت، خانه بزرگ و مجللي بود و شادي هاي کودکانه در سال نخست اقامت مان در بيروت برايمان بسيار بود.
مادرم زني قنع و فداکار بودند و اصلا تمايلات مادي و ثروت اندوزي نداشتند اما برعکس پدرم، پدر مدام در حال حساب و کتاب بود اين املاک اش در ايران چه وضعي دارد؟ يا اين که از دولت چه سمتي بگيرد که بهتر باشد؟ مدام براي کسب پست هاي بالاتر با تهران مکاتبه مي حکرد و همين کارها باعث مي شود مادرم ناراحت بشوند اما مادر زني نبود که به روي خودشان بياورند. بعد از مدتي پدر تصميم خودش را گرفت تا براي به دست آوردن خواسته هاي مادي و کسب قدرت به ايران بازگردد و من و برادرم را به يک مدرسه شبانه روزي در بيروت بسپارد زيرا بيروت به اروپا نزديکتر بود و مدارسش به مراتب بهتر و پيشرفته تر از تهران بود. همچنين براي نگهداري از ما دايه هايي را در نظر گرفته بود و مي خواست با مادر به ايران بازگردد وقتي ما هم از تصميم برخوردار شديم چيزي نمانده بود که از غصه دق مرگ بشويم مگر مي شود که ما غريب و تنها به دور از پدر و مادر آن هم در شهري به آن بزرگي تنها تنها باشيم باور کردنش مشکل بود آيا فقط به بهانه تحصيل من و برادرم پدر مي توانست ما را بي خانواده و بي تکيه گاه رها کند؟ اما خداون مادري مهربان و باگذشت به ما عطا کرده بود، مادر تصميم گرفتند که پيش ما بماند و همراه پدر نرون و گفتند من مي خواهم خودم فرزندانم را بزرگ کنم نه دايه ها. پدر براي کسب لذايذ دنيا تصميم خود را گرفته بود او يک باره و در کمال خونسردي ما و مادرم را در بيروت گذاشت و راهي تهران شد. از آن پس پدرم هزينه زندگي ما را هر چند ماه يک بار مرتب به سفارت بيروت مي فرستاد و ما از اين بابت مشکلي نداشتيم.
حدود يکسال از سفر پدرم به شهر تفرش مي گذشت يک روز عصر پيشکار پدرم که اوامر او را اجرا مي کرد و مردي خشن و بسيار سرد بود و خيلي با پدرم هم خلق و خو بود به منزل ما آمد و در خانه را زد، وقتي در را باز کردم گفت: با خانم جناب قنسول مي خواهم صحبت کنم من به مادر خبر دادم و مادرم بعد از تعويض لباس به داخل سرسراي جلوي عمارت آمدند و به من اشاره کردند که پيشکار را راهنمايي کنم. مادر کنار ميز بلند داخل سرسرا ايستادند تا پيشکار هم مجبور شود بايستد، مادر نکات دقيق و ظريفي را رعايت مي کردند، من در صورت پيشکار يک نوع شيطنت کينه و خشونت مي ديدم و در صورت مادرم نوعي نگراني را احساس مي کردم البته رفتار با صلاحت و جدي و مطمئن مادرم باعث شده بود پيشکار جرات بيان خواسته اش را از دست بدهد پيشکار من و من مي کرد تا مادر به او گفتند: حرفتان را بزنيد چرا اين دست و آن دست مي کنيد؟ اي کاش لال مي شد و هيچ وقت پيغام پدر را به ما نمي رساند ولي اين طور نبود و او لب به سخن گشود و گفت که پدر ديگر هزينه اي براي گذراندن زندگي به ما پرداخت نمي کنند و خواسته بود که هر چه زود تر ما آنجا را ترک کنيم مادر که حسابي جا خورده بودند با حيرت و تعجب پرسيدند حتما جاي ديگري را براي ما در نظر گرفته اند چرا درست سخن نمي گوييد، پيشکار با لحني بي اعتنا و خونسر ادامه داد که آقا دستور داده ان ظرف يک هفته بايد خانه را تخليه کنيد در عين ناباوري مدر از پيشکار درخواست نامه اي که از سوي پدر آورده بودند را کردند و نامه را خواندند و حقيقت داشت، مادر را وحشتي عميق در آغوش گرفت.
آقاي معزالسلطنه به تهذان مي آيد تا ثروتي بيشتر گرد آورد و از آنجايي که خانواده خود را در بيروت رها کرده با خانمي به نام همدم الدوله از خانوده سلطنتي قاجار بود آشنا مي شود و با او ازدواج مي کند با اين کار معزالسلطنه شاه مي شود و موقعيت بسيار مناسبي براي شرکت در مهماني هاي دربار است.
معز السلطنه بعد از چند ماهي از خانم جديد خود مي خواهد که با شاه صحبت کند تا مقام بالا تري را تصاحب کند. متاسفانه شرط خانم همدم الدوله رها کردن زن و فرزندان و قطع خرجي و اخراج آنها از سفارت بود تا همسر اول و فرزندانش را از بين ببرد. از آنجايي که معزالسلطنه حاضر بود براي کسب موقعيت و مقام بلا دست به هر کاري بزند بنابراين شرط زن دوم خود را پذيرفت و دست به کار شد. حال اينکه آقاي حاج يمين الملک که آن روز ها وزير دارايي بود مي توانست به ما کمک کند اما هر چه نامه نوشتيم به دستور خانم همدم الدوله نامه ها به دست پدر بزرگ نمي رسيد حتي پدر بزرگ مستمري کهچداگانه براي ما در نظر گرفته بودند اما پدرم مستمري را هر ماهه دريافت مي کرد. واقعاً عجيب است؟ به قول پدرم اگر انسان بخواهد کسي را اذيت کند هيچ موجود ديگري به پايش نمي رسد.
دسيسه پدر براي نابودي خانواده
روزگار به همين منوال گذشت تا اين که ما وساله شديم يک روز پدرم پيش ما آمدند چون همسر دوم پدر از زنده بودن ما آگاه شده بود و همين مسئله باعث نگراني او شده بود و به پدر دستور داده شده بود که به بيروت بيايد و مادر را با خود سوار کشتي کنند و من و برادرم را به بهانه تحصيل در بيروت بگذارند از آنجايي که مادر خيلي نگران ما بود پيشنهاد پدر را پذيرفت و همراه پدر راهي شدند ما خيلي نگران بوديم چرا که ماجرا طبيعي پيش نمي رفت ديري نگذشت که فهميديم که همه ي اين ماجراها دسيسه اي بيش نبوده و معزالسلطنه براي نابودي ما به بيروت آمده است. وقتي که ما در تهران بوديم غلامي داشتيم به نام نوروز که او هم همراه پدر بود وقتي که از ماجرا باخبر مي شود نزد مادم مي روند و همه چيز را به مدر مي گويند واز ايشان مي خواهند که هر چه زودتر خود را از اين دسيسه شوم نجات دهد. مادر وقتي که از ماجرا باخبر مي شود دست به کار مي شود و سرش را به لبه تيز و آهني ستون کشتي که از پشت به آن تکيه داده بود به شدت هرچه تمام تر مي کوبد که بر اثر اين ضربه سرشان شکاف عميقي برمي دارد به طوري که زمين کشتي پر از خون مي شود. به معزالسلطنه خبر مي رسانند او هم به محض ديدن صحنه مادر را به بيرون از کشتي مي برند و همان جا رهايش مي کنند به خيال اينکه از خون ريزي شديد جان سالم به درنخواهد برد. اما به خواست خدا مادر زنده مي ماند و با اين فداکاري و تن افليج خود و ايمان راسخ نزد من و برادرم باز مي گردد و معزالسلطنه دست خالي به ايران مي رود.
فاجعه ي بعد مربوط به 14- 15 سالگي من و برادرم مي شود که همسر دوم پدرم باز از سلامتي ما مطلع مي شود و باز پدر را به قصد نابودي ما به بيروت مي فرستد که با دلسوزيهاي حاج علي، باز نجات پيدا کرده و براي آنکه پدر بار ديگر مزاحم ما نشود به جنوب بيروت شبانه اثاث کشي کرديم به طوري که جز حاج علي کسي از ما خبر نداشت. بله زندگي گاهي خيلي سخت و غير قابل تحمل مي شود انگليسي ها در هنگام سختي ها و تصميم براي انجام دادن کاري به بچه هايشان مي گويند: که تا جايي که مي تواني ببيني و مي توني بايستي مقاومت کن. من تقريباً اين کار را از کودکي ام آموختم.
در آن دوران مهم ترين مسئله اين بود که مادري حامي، معتقد، متدين و سخت کوش داشتيم با اينکه سکته کرده بود و افليج بود و بيشتر وقتها در بستر بيماري به سر مي بردند اما هيچ گاه نا اميد نمي شد و لحظه اي از تربيت و آموزش ما غافل نمي شدند و همين باع اميدواري و شادي ما مي شد. کار به جايي رسيده بود که ديگر پولي برايمان نمانده بود و چيزي هم براي خوردن نداشتيم. من و برادرم ليفه خرما را مي کنديم و با شمع مي تابانيديم تا بند کمفش درست کنيم و به مغازه هاي بيروت سري مي زديم تا هر کس که باري يا کالايي دارد برايش جابجا کنيم تا بتوانيم خرج دارو هاي مادرم را درآوريم.
در آن هنگام قند پيدا نمي شد و ما ميوه هاي شيرين (خروب) استفاده مي کرديم و مقدار زيادي جمع آوري مي کرديم و نصف آن را خشک مي کرديم براي زمستان هر چند که اين ميوه وقتي خشک مي شد خيلي جويدنش سخت بود اما ما خوشحال بوديم و چاره اي نداشتيم.
من با تلاش زياد توانستم ديپلم نجات غريق را بگيرم پس تابستانها به 20 بچه هم قد خودم آموزش مي دادم شنا در سواحل مديترانه آن هم در عمق زياد کار بسيار دشواري بود. ديگر روزها همين طور مي گذشت تا زماني که کار داشتيم اوضاع بد نبود اما وقتي بيکار مي شديم شبها من و برادرم داخل کوچه ها راه مي افتاديم و نان خشک جمع مي کرديم آنها را مي شستيم و روي پارچه اي خشک مي کرديم. با اين هيچ گاه به ياد نمي آورم که مادر لب به شکوه و نارضايتي لب بازکنند هيچ وقت غصه بي پولي را نمي خوردند تنها نگراني ايشان از بابت درس ما بود که او را عذابي سخت و دشوار بود. اين بود که مادر تصميم گرفت راز دل را با حاج علي در ميان بگذارد با اين که مي دانستند او درگير مسائل خود است ولي چاره اي نبود. پس از حاج علي خواهش کرد تا مدرسه اي رايگان و يا با هزينه کم براي ما پيدا کند و او هم پذيرف به هر حال هيچ مدرسه اي جز مدرسه روحانيون رايگان نبود و ما مجبور بوديم که براي درس خواندن نزد کشيش هاي فرانسوي بيروت برويم. با نگراني هايي که از جانب مادر با آن حال شان داشتيم پذيرفتيم و فکر کرديم که اين کار باعث خوشحالي بي اندازه مادر مي شود. نگراني من از بابت مادر خيلي بيشتر از اينها بود چون بايد 6 شبانه روز آنجا باشبيم و فقط يک شب اجازه داشتيم که کنار مادر باشيم.
مدرسه روحانيون
فکر مادر لحظه اي مرا آرام نمي گذاشت بالاخره تصميم گرفتم که موضوع را با حاج علي در ميان بگذارم و در واقع از او کمک بخواهم. او نيز گفت که من حاضرم به شما کمک کنم من و دخترم از مادرتان مواظبت خوهيم کرد شما به درستان برسيد.
ما را به خوابگاه بردند و لباس همراه با تخت خواب و خلاصه از ظرف غذا تا وسايل بهداشتي به ما دادند، شبهاي آنجا خيلي سخت بود مخصوصاً که هميشه به تختهاي خواب سکري مي کشيدند و صداي قدمهايشان لالايي و حشتناکي بود که ما را به خواب مي برد. از وضع موجود راضي نبوديم ولي تحمل مي کرديم اما کاسه صبرم تمام شد و موضوع را با مادر در ميان گذاشتم و از درس دادن آنها از مسلمان بودن ما ناراضي اند و به نحوي مي خواهند ما نيز چون بچه هايشان مسيحي فرانسوي بشويم. بنابراين به ما خيلي سخت مي گريند و مادر هم از ترس اينکه مبادا به بچه هايش مسيحي فرانسوي بشوند در غياب ما در طول يک سال آنقدر به حاج علي التماس کردند تا بالاخره حاج علي قول داد تاجايي بهتر براي ما پيدا کند. با همه سختي ها و پيشامدها توانسته بود تقاضاي بازرسي کند تا ما بتوانيم اجازه اي گرفته تا شبها پيش مادر نازنينمان بخوابيم. در 19 سالگي ليسانس بيولوژي گرفتم و در همان آزمايشگاه مشغول کار شدم. از بخت بد اين کار هيچ درآمدي نداشت. چون در آن زمان کسي به آزمايشگاله اعتقادي نداشت، من بايد خرج خانوده ام را مي دادم، بيکاري براي من مشکل بود تا اينکه يک روز در يکي از رستورانهاي سنتي بيروت با دکتر فرانسوي آشنا شدم و او به من توصيه کرد که رشته اي بخوانم که بتوانم براي خارجي ها کار کنم و گفت بهتر است در شرکتهاي پيمان کاري کار کنم. اين پيشنهاد بهترين پيشنهاد بود. حدود 22 ساله بودم که از دانشگاه آمريکايي بيروت مدرک مهندسي راه و ساختمان گرفتم و در يک شرکت فرانسوي کار پيدا کردم اين کار هم با سختي هاي بسياري همراه بود. اين شرکت کنترات راهسازي مرز سوريه و لبنان را به عهده داشت و مسيري خطرناک و غير قابل عبور ودر مسيري در ارتفاعي به نام حما ساخته مي شد. ماهي نمي شد که دکه کارگري از ارتفاعات نشود.
کارگرها شبها پايين ارتفاع مي خوابيدند و من تنها آن بالا مي ماندم، شب از صداي شغالها و گرگها خوابم نمي برد و گاهي موشهاي صحرايي و از همه بدتر مالاريا که گريبان گير من شد و مرا مبتلا کرد ديگر از همه چيز و همه کس قطع اميد کرده و خودم را براي مرگ آماده کرده بودم که پزشک فرانسوي با مقداري گنه گنه (کنين) از بيروت رسيد و همان قرصها به خواست خدا مرا از مرگ نجات داد و دوباره کارم در ارتفاع حما شروع کردم. حالا ديگر کاگر ها با من نوعي ارتباط عاطفي پيدا کرده بودند و اين باعث مي شود که کارشان را به نحو احسن انجام دهند تا جايي که يک روز مهندس عالي رتبه فرانسوي با تعجب گفت فکر مي کنم تا به حال مردم با هيچ مهندسي به اين خوبي کار کرده باشند گفتم بله، چون اين کارگرها همه مسلمانند و من هم مسلمان هستم بنابراين حرفهاي همديگر را خوب مي فهميم و همين باعث مي شود که آنها خوب کار کنند. به هر حال به من پيشنهاد کردند که روي معادن کار کنم، پس اجازه گرفتم که کارم را فعلاً به دفتر مرکزي در بيروت انتقال دهند که آنجا بتوانم درس خود را در رشته مهندسي معدن شروع کنم.
در 25 سالگي مهندسي معدن مي خواندم و در معادن کار مي کردم، با مردم راحت شده بودم و آنها هم همين طور دروزي ها فقط به خاطر من است که اجازه دادند معادنشان استخراج بشود و همين مرا نگران مي کرد که اگر فردايي پايم را از ايجا بيرون بگذارم آنها ديگر هيچ کنترلي به معادنشان نخواهند داشت. تصميم گرفتم که با رئيس طايفه (عشيره) دروزي ها ملاقات کنم و موضوع را او در ميان بگذارم از آنجايي که او با وضع من آشنا بود به حرفهاي من خوب گوش داد و همان طور که مي خواستم يکي از پسر هاي باهوش خود را تحت اختيار من گذاشت تا به او زبان فرانسه ياد بدهم. به خاطر اين پيشنهاد سه شبانه روز برايم جشن گرفتند و اسبي ممتاز و درجه يک عربي به من دادند. پسر رئيس دروزيها آن قدر با هوش بود که در کمتر از يک سال زبان فرانسه را بخوبي آموخت. با رياضي و معدن و محاسبات استخراج آشنا شد و همين طور به امور فني. حال ديگر او مي توانست بالاي سر فرانسوي ها باشد و جاي مرا بگيرد. حال ما يکسال است که در فرانسه افپقامت داريم. يک روز به همراه برادرم در پارک نشسته بوديم که من مرد افليجي را ديدم که سال قبل در همين پارک با او آشنا شده بودم اما او ديگر افليج نبود از پسرش موضوع را پرسيم و همين امر باعث شد که با برادرم به فکر مادر بيفتيم وبه همين اميد، هر دو رشته حقوق را رها کرديم و در رشته پزشکي تحصيل کرديم. روزها را پشت سر گذاشتيم و سخت تلاش کرديم تا اينکه من در طول 4 سال و برادرم طي 6 سال درسمان را تمام کرديم و در بيمارستان دانشگاه پاريس مشغول به کار شدم اما حوصله ام سر رفت در حالي که چشمانم هم خيلي ضعيف شده بود تصميم گرفتم که رشته تحصيلي خود را عوض کنم و چيزي انتخاب کنم که مثل پزشکي بودن فرمول نباشد و آدم را کمي اذيت کند.
خاطرات دکتر ايرج حسابي فرزند پرفسور محمود حسابي
پدر روي تخت دراز کشيده بودند و مي لرزيدند و مثل کوره در تب مي سوختند. احساس مي کردم تختشان از شدت لرز اندامشان به ديوار مي خورد.
با خود گفتم اين ديگر چه بيماري است که حتماً بايد هر سال سراغ پدر بيايد و ايشان را زجر دهد. بيمارستان سخت بود و تب راحتي را از ايشان سلب کرده بود مادر بودند و من مرتب با حوله اي عرق را از پيشاني شان پاک مي کردم مادر براي معالجه پدر از داروهاي گياهي استفاده مي کردند داروهايي نظير: گل بنفشه، شير خشت و ترجبين و گنه گنه يا به اصطلاح فرنگي ها کنين بود که براي درمان مالاريا هم از آن بهره مي بردند.
هر وقت پدرم بيمار مي شدند يا قلبشان ناراحت بود تب لرز داشتند از خود بي خود مي شدند و اين کلمات را با لحني بسيار آرام و غمگين تکرار مي کردند: آيا لزومي داشت آقاي معزالسلطنه به دو بچه کوچک در يک مملکت غريب آن هم در وسط جنگ جهاني اول گرسنگي بدهند؟
خيلي کنجکاو شده بودم که معني اين جمله يا اين حرفها را بفهمم اما با توجه به حال نمي توانستم از ايشان بپرسم. مادر هم هيچ وقت پرده از اين معما برنمي داشتند زيرا نمي خواستند ماجرايي را تعريف کنند که به گونه اي مربوط به اقوام پدر شود و يکي از نزديکان پدر نزد ما تحقير يا سبک بشود. يادم مي آيد که آن روز پدرم ميان هذيان گفتن بيدار شدند و به من و مادر نگاهي کردند و گفتند: افسوس که سرما خورده ام و نمي توانم آقابيزي را ببوسم- پدرم به جاي اين که مرا به نام خودم ايرج صدا بزند اين اسم را به عنوان اسم خودي . اسمي که در منزل مرا صدا مي کردند و به معناي آقا پسر بود من گذاشته بودند- بعد رو به مادرم کردند و گفتند: با مراقبتهاي مادر خيلي زود خوب مي شوم. در حالي اين حرفها را به ما زد که ما اصلاً انتظار نداشتيم با بيماري و تبي که ايشان را از پاي در آورده بود از ما دلجويي کنند.
اصولاً بايد بگويم پدر مرد بسيار مهربان و بزرگواري بودند تا کمي حالشان بهتر مي شد بلند مي شند و روي تخت مي نشستند و با اين کار سعي مي کردند ناراحتي و غصه را از منزل و اهالي خانوداه دور کنند.
پرفسور به خاطر مطالعه زياد در نوجواني و به خاطر اينکه پولي براي تهيه عينک نداشتند از همان بچگي چشمشان ضعيف شده و نمره عينک شان 5/13 و نزديک بين بود. چشمان پرفسور آستيگمات داراي ناراحتي دو بيني هم بود، به همين دليل وقتي مي خواستند بخوانند فقط از چند سانتي متري مي توانستند چيزي را ببينند يا بخوانند آن هم بدون عينک، وقتي پدر عينکشان را زدند ما را بهتر ديدند و لبخندي پر از مهر و محبت زدند و بعد رو به مادر کردند و گفتند: شما را خيلي خسته کردم. اما با مراقبتهاي شما خوب شدم. پدر با اينکه کاملاً خوب نشده بودند از فعل خوب مي شوم استفاده نمي کردند بلکه مي گفتند خوب شدم.
من با اين که سن کمي داشتم اما احساس مي کردم که تا چه اندازه پدر و مادر به يکديگر احترام مي گذارند. آنها هميشه در حضور ما تمام کارهاي يکديگر را تأييد مي کردند. به خصوص آن چه با همه اعتقاد و ايمانشان انجام مي دادند، ،نها مي دانستند که هر آنچه براي هم انجام مي دهند همراه شوق، عشق و اعتقاد است.
پدر روبه مادر کردند و گفتند: زماني که در سوريه بودم از يکي از سرپرستهاي کارگاه راهسازي جمله اي ياد گرفتم. او هميشه مي گفت:«المعده ام کل داء و الحميه ام کل دواء.» بعد رو به من کردند و گفتند خوب بگو ببينم معني اين جمله چيست؟ با شادي فراواني گفتم: معده مادر همه ناخوشي هاست و تب مادر همه داروهاست پدر لبخندي زيبا و دلنشين روي لب هايش نقش بسته بود تشويقم کردند و از حضور ذهن و توجه من خيلي خوششانن آمده بود.
ديدم حالت پدر بهتر شده است فکر کردم الآن فرصت خوبي است تا موضوعي را از پدرم بپرسم با توجه به اي که مادر هم در اتاق نبودند از ايشان پرسيدم پدرجان وقتي بيمار هستيد و تب داريد جمله اي را در خواب تکرار مي کنيد؛ پدرم باتعجب گفتند: عجب، کدام جمله را تکرار مي کنم؟ من گفتم همان جمله که مي گوييد در کوکي معزالسلطنه به شما گرسنگي داده است ! براي من ايم جمله تبديل به معمايي شده است اگر ممکن است... البته حالا نه ... خجالت کشيدم و جمله ام را تمام کردم.
پدر که از شنيد حرفهاييم جا خورده بودند با چشمهايي لبريز از انده نگاهم کردند در حالي که معلوم بود در مقابل سوال من مردد مانده اند زيرا از طرفي نمي خواستد سوال مرا بي پاسخ بگذارند و از طرفي نمي توانستند به سوال من پاسخ بدهند آهسته به بالش تکيه دادند و گفتند: شما بايد به پدر بزرگتان احترام بگذاريد. براي اينکه مطالعه زندکي پدر برايتان بيشتر مفيد باشد از فرصت استفاده مي کنم و به زندگي خانواده و طرز رفتارهاي تربيتي ايشان مي پردازيم با اين وصف پاسخ سوال من نيز معلوم بشود. با توجه به تمام کارهايي که پدرم در زميه هاي گوناگون علمي، تحقيقاتي، اداري و سياسي داشتند هميشه معتقد بودند که مرد بايد تماس دائمي خود با همسر و فرزندانش حفظ کند هر وقت بچه اي مي گفت پدر و مادرم مرا درک نمي کنند پدرم تقصير را متوجه پدر و مادر مي دانست و مي گفت: حتماً در دوران کودکي اين بچه را به کسي سپرده اند و خود پدر و مادر تربيت بچه را در سنين رشد به عهد نگرفته اند يا بچه را به نحوي از خود دور کرده اند يا پدر و مادر وقت کافي براي ايجاد ارتباط با کودک خود و گفت گو با او را در نظر نگرفته اند براساس چنين اعتقادي بود که پدر بدون استثناء هر سه وعده غذا را در خانه و در کنار ما صرف مي کردند.
ساعات 7 صبح، 5/12 ظهر و 8 شب هميشه سر ميز غذا حاضر مي شدند، در چيدن سفره کمک مي کردند و ما را نيز تشويق مي کردند به امور خانه به مادر کمک کنيم ايشان عقيده داشتند وقتي قشنگ غذا بخوريم يعني آرام و سنجيده و با تامل غذا را صرف کنيم در حقيقت با هر لقمه اي به دو فلسفه عمل کرده ايم: يک بار از خداوند سپاس گذاري کرده ايم و شکر نعمت ها و برکت هاي او را به جاي آورده ايم از طرف ديگر اعتقاد داشتند با طرز زيباي غذا خوردن از خانم خانه نيز تشکر کرده ايم.
خاطره اي از وزير فرهنگ
بعد از اينکه ايشان در آمريکا و در دانشگاه پرينستون به قله افتخارات و علم و دانش مي رسند و در کرسي اينشتين مشغول تحقيق مي شوند و... ناگهان تصميم مي گيرند که به ايران بازگردند، اين در شرايطي است که وضعيت علمي ايران در اي دوره واقعاً تاسف بار است، به حدي که وزير فرگ وقت ( فرهنگ و آموزش و پرورش و آموزش عالي ) با توجه به پيشوند «دکتر» در نام ايشان پيشنهاد مي کند که يک مطب تاسيس کنند. وقتي استاد به وزير مي گويند که دکتراي ايشا در زمينه فيزيک است؛ او مسي پرسد:«فيزيک يعني چه؟». استاد براي اينکه به او برخورد مي گويند فيزيک هما شيمي است ! در آن روزها چيزي به نام مهندس ايراني، نه وجود داشته و نه در مخيله سران مملکت مي گنجيده است. هر وقت صحبت از مهندس مي شد مي گفته اند که مهندس بايد از فرنگ بياوريم ولي پول کافي نداريم. در اي شرايط است که دکتر حسابي در ايران براي اولين بار براي تربيت مهندس راه وساختمان،« مدرسه مهندسي ايران» را در يک اتاق تاسيس مي کنند و بعد ها دانشگاه تهرا را با دودگي و تلاش عجيبي پايه گذاري مي کنند، ديدگاه اين مرد جالب است. وي مي توانست در آمريکا بماند و علم را «به اندازه يک نفر» پيش ببرد، البته چه بسا مانند آلفر نويل ( مخترع ديامت، البته براي استفاده در معادن ) و يا اينشتين ( در مورد بمب اتمي ) پس از سالها زحمت صادقانه و انسان دوستانه ناگاه متوجه مي شد که از حاصل عمرش چطور در راه هدمت به اسانها و انسانيت استفاده مي شود ! اما او به ايران برميگردد و شروع مي کند به ساختن زير ساخت هاي علمي، اگر او آن روز دانشگاه تهران را تاسيس نکرده بود معلوم نبود ما امروز چند سال عقب تر از اين بوديم.
نبايد تصور کرد که رد ايران به ايشان خيلي خوش مي گذشته و به خاطر تحصيلاتشان امکانات رفاهي ويژه اي داشته اند، در اين مورد چند نمونه ذکر مي کنم.
در ابتداي ورود به ايران مدت نسبتاً زيادي بيکار بودند، چون هر جا مي رفتند، به ايشان مي گفتند که ما براي شما کاري نداريم، در حالي که استاد علاوه بر دکتراي فيزيک، چندين( نه چند !) مدرک مهندسي و پزشکي داشتند. کم کم برا اثر بيکاري اوضاع زندگيشان داشت مثل دوران کودکيشان مي شد.
بعد از مدتي موفق مي شوند در وزارت طرق( راه و ساختمان) به عنوان مهندس استخدام شوند. اولين ماموريت ايشان اينگونه بوده که 3 تفنگچي و 5 الاغ به ايشان مي دهند تا با وسائلي که خودشان از اروپا آورده اند راه بندر لنگه به بوشهر را نقشه برداري کنند ! که البته (به گفته نخست وزير وقت) اين ماموريت نبوده، چون نمي خواسته اند که در تهران مهندس بالاي سرشان باشد استاد را اينطوري دست به سر کرده بودند ! اما ايشان با اراده عجيب خود، پس از دو سال راهپيمايي در بيابانهاي ايران، به تهران باز مي گردند. اما زماني که نقشه ها را پيش معاون وزير مي برد، او که از نقشه سر در نمي آورده در جواب توضيحات پر شور استاد روي نقشه ها مي گويد: « رفته اي دو سال براي خودت گشته اي حالا آمده اي روي کاغذ خط خطي کرده اي جلوي من گذاشته اي؟» شما بوديد چه مي کرديد؟
نکته ديگر اينکه دکتر حسابي ارزش و احترام فوق العاده اي که در غرب براي علم و عالم غائلند را مي بينيد، اما اسير چشم بسته آن نمي شوند. بلکه به ايران برميگردد تا همين نکته مثبت را که از آنها آموخته در ايران پياده کنند، يعني ساختن يک زير ساخت. مثلاً پس از تاسيس مدرسه مهندسي ايران پيشنهاد مي کنند که فارغ التحصيلان اين مدرسه با حقوقي دو برابر افراد عادي که 80 تومان مي شده استخدام شوند. وزير که آدم فهميده و دلسوزي بوده حساب مي کند و مي بيند که مهندس فرنگي براي دولت 800 تومان هزينه دارد، و به جاي 800 تومان با 400 تومان موافقت مي کند، و تازه از اين زمان است که تعدادي داوطلب براي مهندس شدن پيدا مي شود.
به نظر من پرفسور حسابي بافکر و هدفمندانه زندگي کردن را به ما مي آموزد و نشان مي دهد که هنر اين نيست که شخص خود را در جهت جريان آب قرار دهد تا زندگي او را به همان جائي ببرد که همه انسانهاي شبيه به او را مي برد، حتي اگر آنجا قله باشد.
خلاصه مطلاب اينکه براي من جالب است کشف کنم که آدمهايي مثل دکتر چمران يا پرفسور حسابي که اين طريق را در زندگي پيش گرفته اند چه جهان بيني داشته اند و به دنبال چه بوده اند. اين، سوال اصلي است.
آشنايان ره عشق در اين بحر عميق غرق گشتند و نگشتند به آب آلوده
خاطره اي از دکتر در خارج از ايران
اين خاطره مربوط به بازگشت من به دانشگاه پرينستون است. در اين دوره اينشتين اجازه داد در کرسي او مشغول تحقيق بشوم. اين ديگر باور کردني نبود. حتي تصورش را هم نمي کردم. امکان پژوهش در کرسي استاد مسلم علم فيزيک جهان براي من در آن روزها بهترين و پيشرفته ترين مقام علمي جهان بود. اين آرزوي ژرف، با ويژگيهاي علمي و اخلاقي، بزرگ بود که خداوند نصيب من کرده بود. هيچ ثروت و پست و مقامي نمي توانست جاي يک لحظه آن را بگيرد.
در همان دوره تحقيقاتم در کنار بهترين و بزرگترين استاد فيزيک جهان در حالي که همه گونه امکانات علمي و پژوهشي فراهم بود، يک روز عصر که از آزمايشگاه به خوابگاه مي رفتم، ناخودآگاه صداي شن ريزه هاي خيابان هاي دانشگاه که زير پايم جابجا مي شد، مرا به دوران کودکي برد. صدايي آشنا از روزها خوش کودکي و از خانه زير بازارچه قوام الدله در گوشم مي پيچيد. صداي شن هاي دور باغچه خانه کودکي ام، صداي شن هايي که در چهار يا پنج سالگي خيلي با آن آشنا بودم. انگار به خودم آمدم. با خود گفتم: آيا اين وظيفه من است که در خارج بمانم و دستم را در سفره خارجي ها بگذارم؟ به من چه طور مربوط است که در اين دانشگاه آمريکايي بمانم و دو نفر يا دو ميليون نفر آمريکايي را باسواد کنم؟ من بايد به کشور خودم برگردم. دستم را در خودمان بگذارم و جوانان کشورم را دريابم و با جواناني که ا علم و دانش فرار مي کنند و در نمي خوانند دعوا کنم، يک لحظه از خودم خجالت کشيدم و احساس بدي به من دست داد. خاطرات کوتاه اما شيرين کودکي، در آن خانه با حياط شني، ياد وطن را در من زنده کرد. همان جا تصميم گرفتم به ميهن خويش بازگردم
خاطره ي يکي از سفر هاي دکتر به ايران
دکتر حسابي يک بار تابستان براي مدت کوتاهي به ايران بازگت و در خانه اي متعلق به آقاي جماراني تابستان را سپري مي کرد و در همين ايام در حين مطالعات به اين فکر افتادند که علت وجود خاصيتهاي ذرات اصلي بايد در اين باشد که اين ذرات بي نهايت گسترده اند و هر ذره اي در تمام فضا پخش است و نيز هر ذره اي بر ذرات ديگر تاثير مي گذارد.
به اين ترتيب به فکر آزمايشي افتاد که اين نظريه را اثبات و يا نفي کند. او با خود فکر کرد اگر اين تئوري صحيح باشد بايد چگالي يک ذره مادي به تدريج با فاصله از آن کم شود و نه اينکه يک مرتبه به صفر برسد و نبايد ذره مادي شعاع معيني داشته باشد، پس در اين صورت نور اگر از نزديکي جسمي عبور کند بايد منحرف شود و پس از اينکه محاسبات مربوط به قسمت تئوري اين نظره را به پايان رسانيد. پس از بازشت به آمريکا ه راهنمايي پرفسور انيشتين در دانشگاه پرنسيتون به تحقيقات در اين زمينه پرداخت. پرفسور انيشتين قسمت نظري تئوري را مطالعه کرد و دکتر حسابي را به ادامه کار تشويق کرد. دکتر حسابي به راهنمايي پرفسور انيشتين به تکميل نظريه پرداخت سپس يک سال ديگر در دانشگاه شيکاگو به کار پرداخت و آزمايشهايي در اين زمينه انجام داد، وي با داشتن يک انتر فرومتر دقيق توانست فاصله نوري را در عبور از مجاورت يک ميله انداه بگيرد و چون نتيجه مثبت بود. آکادمي علوم آمريکا نظريه دکتر حسابي را به چاپ رسانيد. برخي همکاران از نامأنو بودن و جديد بودن اين فکر متعجب شدند و برخي از اين نظريه استقبال کردند. شرح آزمايشهاي انجام شده و نتيجه آن در اثبات اين نظريه اگر در آزمايش، نور باريک ا مجاورت يک ميله وزين چگال عبور داده شود، سرعت نور کم مي شود. در نتيجه پرتو ليزر بطور مناسبي از ميان دو جسم سنگين که در فاصله اي از هم قرار دارند عبور داده شود انحراف آن هنگام عبور از مجاورت جسم اول و سپس از مجاورت جسم دوم به خوبي معلوم مي شود و اين انحراف قابل عکسبرداري است.
اي آزمايش گسترده بودن ذرات را نشان مي دهد که بر طبق اين آزمايش انحراف زياد پرتوليزر فقط در اثر پراش نبوده بلکه مربوط به جسم است. برحسب اي نظريه هر ذره، مثلاً الکترون، کوارک يا گليون نقطه شکل نيست بلکه بي نهايت گسترده است و در مرکز آن چگالي بسيار زياد بوده و هر چه از مرکز فاصله بيشتر شود آن چگالي به تدريج کم مي شود. بنابراين يک پرتو نور از يک فضاي چگالي عبور کرده و شکست پيدا مي کند و انحراف مي يابد ختلاف توري بي نهايت بود ذرات ا تئوري هاي قبلي: در تئوريهاي قبلي هر ذره قسمت کوچکي از فضا را در بردارد يعني داراي شعاع معيني است وخارج از آن اين ذره وجود ندارد ولي در اين تئوري ذره تا بي نهايت گسترده است و قسمتي از آن در همه جا وجود دارد. در تئوريهاي جاري نيروي بين دو ذره از تبادل ذرات ديگر ناشي مي شود و اين نيرو مانند توپي در ورزش بين دو بازيکن رد و بدل مي شود و اين همان ارتباطي است که بين آنها حاکم است و در تئوريهاي جاري تبادل ذرات ديگري اين ارتباط ميان دو ذره را ايجاد مي کند. مثلاً نوترون که بين دو ذره مبادله مي شود اما در توري دکتر حسابي ارتباط بين دو ذره همان ارتباط گسترده اين است که در همه جا به علت موجوديت آنها در تمام فضا بين آنها وجود دارد. ارتباط اين تئوري با تئوري انيشتين: تئوري انيشتين مي گويد: خواص فضا در حضور ماده ا خواص آن در نبود ماده فرق دارد. به عبارت رياضي يعني در نبود ماده فضا تخت است ولي در مجاورت ماده فضا انحنا دارد. اگر بگوييم يک ذره در تمام فضا گسترده است در هر نقطه ا فضا چگالي ماده وجود دارد و سرعت نور به آن چگالي بستگي دارد به زبان رياضي به اين چگالي مي توان انحناي فضا گفت.
ارتباط فلسفي اين تئوري با فلسفه وحدت وجود:
در اين نگرش همه ذرات جهان به هم مرتبط اند. زيرا فرض بر اين است که هر ذره تا بي نهايت گسترده است و همه ذرات جهان در نقاط مختلف جهان با هم وجود دارند. يعني در واقع قسمت کوچکي از تمام جهان در هر نقطه اي وجود دارد.
اقدامات مهم دکتر حسابي (به صورت اجمالي)
اولين نقشه برداري فني و تخصصي كشور (راه بندرلنگه به بوشهر) - اولين راهسازي مدرن و علمي ايران (راه تهران به شمشك) - پايه گذاري اولين مدارس عشايري كشور - پايه گذاري دارالمعلمين عالي - پايه گذاري دانشسراي عالي- ساخت اولين راديو در كشور- راه اندازي اولين آنتن فرستنده در كشور- راه اندازي اولين مركز زلزله شناسي كشور - راه اندازي اولين رآكتور اتمي سازمان انرژي اتمي كشور - راه اندازي اولين دستگاه راديولوژي در ايران - تعيين ساعت ايران - پايه گذاري اولين بيمارستان خصوصي در ايران, به نام بيمارستان "گوهرشاد - شركت در پايه گذاري فرهنگستان ايران و ايجاد انجمن زبان فارسي-تدوين اساسنامه طرح تاسيس دانشگاه تهران - پايه گذاري دانشكده فني دانشگاه تهران - پايه گذاري دانشكده علوم دانشگاه تهران- پايه گذاري شوراي عالي معارف- پايه گذاري مركز عدسي سازي اپتيك كاربردي در دانشكده علوم دانشگاه تهران- پايه گذاري بخش آكوستيك در دانشگاه و اندازه گيري فواصل گام هاي موسيقي ايراني به روش علمي - پايه گذاري و برنامه ريزي آموزش نوين ابتدايي و دبيرستاني- پايه گذاري موسسه ژئوفيزيك دانشگاهتهران - پايه گذاري مركز تحقيقات اتمي دانشگاه تهران - پايه گذاري اولين رصدخانه نوين در ايران - پايه گذاري مركز مدرن تعقيب ماهواره ها در شيراز - پايه گذاري مركز مخابرات اسدآباد همدان - پايه گذاري انجمن موسيقي ايران و مركز پژوهش هايموسيقي - پايه گذاري كميته پژوهشي فضاي ايران ايجاد اولين ايستگاه هواشناسي كشور (در ساختمان دانشسراي عالي در نگارستان دانشگاه تهران) - تدوين اساسنامه و تاسيس موسسه ملي ستاندارد- تدوين آيين نامه كارخانجات نساجي كشور و رساله چگونگي حمايت دولت در رشد اين صنعت- پايه گذاري واحد تحقيقاتي صنعتي سغدايي (پژوهش و صنعت در الكترونيك, فيزيك, فيزيك اپتيك, هوش مصنوعي) - راه اندازي اولين آسياب آبي توليد برق (ژنراتور) در كشور - ايجاد اولين كارگاه هاي تجربي در علوم كاربردي در ايران- ايجاد اولين آزمايشگاه علوم پايه در كشور
در گذشت دکتر محمود حسابي
و در کنگره 60 سال فيزيک ايران (1366 هجري شمسي) به عنوان پدر علم فيزيک ايران ملقب گرديد. پرفسور دکتر محمود حسابي در 12 شهريور 1372 هجري شمسي در بيمارستان دانشگاه ژنو بدرود حيات گفتند. مقبره استاد بنا به خواسته ي خودشان در زادگاه خانوادگي ايشان در شهر دانشگاهي تفرش قرار دارد.
چهار نقل روایی و تاریخی از محل دفن حضرت زهرا(س)!!!!